Urządzenia typu E

Urządzenia typu E (lub E1) są podstawowym typem urządzeń przekaźnikowych stosowanych na PKP. Ich produkcja rozpoczęta została po II Wojnie Światowej na licencji szwedzkiej firmy LM Ericsson. Od tego czasu wprowadzano wiele modyfikacji, a ich typowa konstrukcja ustaliła się na przełomie lat 60 i 70. Cechą charakterystyczną urządzeń typu E są indywidualnie projektowane dla każdej stacji obwody zależnościowe. W zasadniczej wersji przebiegi nastawiane są indywidualnie i utwierdzane w całości, bez podziału na sekcje.

pulpit stacji Kraków Główny - urządzenia typu E (kliknij aby powiększyć)

Nastawianie zwrotnic

Zwrotnice i wykolejnice nastawiane są indywidualnie trójpołożeniowymi przyciskami, przy czym wciśnięcie przycisku powoduje przestawienia do położenia zasadniczego, a wyciągnięcie - do przeciwnego. Położenie zwrotnicy sygnalizowane jest podświetleniem odpowiedniej szczeliny kontrolnej na żółto. Obwody zwrotnicy podzielić można na obwód sterujący, kontrolujący warunki przestawienia zwrotnicy, oraz nastawczy i kontrolny, bezpośrednio sterujący i kontrolujący położenie napędu. W obwodzie sterującym kontrolowane są zestyki przekaźników utwierdzających przebiegów, w których zamykana jest zwrotnica, oraz zestyk przekaźnika torowego odcinka izolowanego zwrotnicy, który zbocznikowany może być zestykiem przycisku doraźnego pIz, umożliwiającego przestawienie zwrotnicy wykazującej zajętość. Jeżeli przekaźnik utwierdzający jest wspólny dla kilku przebiegów, z których tylko część wymaga zamknięcia zwrotnicy, jego zestyk bocznikuje się przekaźnikami Kn przebiegów niesprzecznych. Po obsłużeniu przycisku zwrotnicy i spełnieniu warunków kontrolowanych w obwodzie następuje wysterowanie przekaźników nastawczych N+ i N-, które sterują obwodem nastawczym.

fragment obwodu sterującego zwrotnicy 1
W obwodzie kontrolnym sterowane są przekaźniki Kn+ i Kn- kontrolujące położenia końcowe zwrotnicy. Po wzbudzeniu przekaźnika nastawczego przeciwnego położenia obwód kontrolny jest przerywany i zamykany jest obwód nastawczy, który włącza napęd. W przypadku zwrotnic sprzężonych ich napędy przestawiane są kolejno, jeden po drugim. Po nastawieniu do położenia przeciwnego ponownie zamykany jest obwód kontrolny. W obwodach dodatkowo pracuje przekaźnik ochronny Or, który zabezpiecza przed zwarciami, które mogłyby spowodować ominięcie zależności w obwodzie sterującym. Rozprucie zwrotnicy, wykrywane przy utracie kontroli i zajęciu odcinka izolowanego, powoduje wzbudzenie przekaźnika Kr i odwzbudzenie przekaźnika kontrolnego. Na pulpicie nastawczym rozprucie sygnalizowane jest miganiem szczelin zwrotnicy na czerwono. Po sprawdzeniu rozprutej zwrotnicy doprowadza się ją do jednego z położeń końcowych i obsługiwany jest plombowany przycisk Kr, kasujący sygnalizację rozprucia.

Wyświetlenie sygnału zezwalającego na jazdę

Utwierdzenie przebiegu i wyświetlenie sygnału zezwalającego na jazdę następuje po wciśnięciu przycisku sygnałowego sygnalizatora początkowego. Dla przebiegów pociągowych używane są przyciski sygnałowe zielone, dla manewrowych - białe. Zestyk przycisku sygnałowego zamyka obwód przekaźnika sygnałowego, w którym kontrolowane są warunki wyświetlenia sygnału zezwalającego - niezajętość odcinków izolowanych, kontrola położenia zwrotnic, brak utwierdzenia sprzecznych przebiegów, zależności blokady liniowej, stacyjnej itp. Po wzbudzeniu przekaźnik sygnałowy podtrzymuje się na własnym zestyku, bocznikującym zestyk przycisku sygnałowego. Zestyki przekaźnika sygnałowego wraz z zestykami przekaźnika utwierdzającego włączone są do obwodu świateł sygnalizatora, który odpowiedzialny jest za wyświetlenie właściwego sygnału, zależnie od ustawionej drogi przebiegu i sygnału na następnym sygnalizatorze.

obwód sygnałowy semafora C

fragment obwodu sygnałowego dla kilku przebiegów

Wygaszenie sygnału zezwalającego następuje po przerwaniu obwodu sygnałowego przez zestyk przekaźnika torowego zajętego przez pociąg odcinka za sygnalizatorem, wyciągnięcie przycisku sygnałowego lub zestyki kontrolujące inne warunki. Obwody sygnałowe, z uwagi na niektóre wspólne warunki, na ogół projektowane są jako wspólne dla grupy sprzecznych przebiegów od jednego lub kilku sygnalizatorów i mają strukturę geograficzną.

Do wyświetlenia sygnału zastępczego służą wyciągane przyciski Sz, odrębne dla każdego semafora. Sygnał zastępczy wygasa po 90 sekundach pod wpływem zadziałania przekaźnika czasowego lub po wciśnięciu przycisku Sz. Wyświetlenia sygnału zastępczego są zliczane licznikiem obok przycisku.

Utwierdzenie przebiegu

Utwierdzenie przebiegu realizowane jest przekaźnikami utwierdzającymi, które w stanie zasadniczym są wzbudzone, a po utwierdzeniu - odwzbudzone. Cewki przekaźników utwierdzających włączone są do obwodów utwierdzająco-zwalniających. Wzbudzenie przekaźnika sygnałowego powoduje przerwanie obwodu i odwzbudzenie przekaźnika utwierdzającego, co jest równoznaczne z utwierdzeniem przebiegu. Na pulpicie nastawczym utwierdzenie sygnalizowane jest podświetleniem szczelin świetlnych wzdłuż drogi przebiegu na biało.

obwód utwierdzająco-zwalniający semafora C

Zwolnienie przebiegu

Samoczynne zwolnienie utwierdzenia przebiegu następuje po zajęciu przez tabor ostatniego odcinka w przebiegu i zwolnieniu przedostatniego. Zajęcie przedostatniego odcinka powoduje zamknięcie obwodu przekaźnika zwalniającego, który jest przekaźnikiem o opóźnionym zwalnianiu. Zajęcie ostatniego odcinka przygotowuje obwód zwolnienia przebiegu. Po zwolnieniu przedostatniego odcinka zamykany jest obwód zwolnienia przez zestyki obu odcinków oraz zestyk przekaźnika zwalniającego, w którym następuje wzbudzenie przekaźnika utwierdzającego i zwolnienie utwierdzenia przebiegu. Możliwe jest również doraźne zwolnienie utwierdzenia poprzez wyciągnięcie plombowanego przycisku zwolnienia przebiegu.

Na większych stacjach, w celu uzyskania większej sprawności ruchowej, można stosować sekcyjne zwalnianie przebiegów. Przebieg dzielony jest na dwie lub więcej sekcji, z których każda posiada oddzielny przekaźnik utwierdzający. Sekcje utwierdzane są jednocześnie, a zwalniane kolejno wraz z ruchem pociągu. Poszczególne sekcje posiadają własne przyciski zwolnienia, oznaczane kolejnymi cyframi rzymskimi.

Dodatkowo stosowany jest obwód kontroli zwolnienia. Do obwodu, wspólnego dla kilku przebiegów, włączony jest przekaźnik kontroli zwolnienia Kzw oraz zestyki przekaźników biorących udział w nastawianiu przebiegu - m.in. przekaźników utwierdzających, sygnałowych, kontroli świateł semafora oraz zestyki przycisków na pulpicie. Zadaniem obwodu kontroli zwolnienia jest kontrola powrotu wszystkich elementów do stanu zasadniczego przed ponownym nastawieniem przebiegu. Jeżeli któryś z elementów nie wróci do stanu zasadniczego, po zwolnieniu przebiegu przekaźnik Kzw pozostanie wzbudzony i uniemożliwi ponowne wyświetlenie sygnału.

Blokada stacyjna

Ponieważ przy urządzeniach przekaźnikowych okręgi nastawcze mogą być znacznie większe niż przy starszych rodzajach urządzeń, na ogół stacja nie jest dzielona na okręgi nastawcze z nastawniami wykonawczymi. Blokada stacyjna stosowana jest głównie w przypadku dużych stacji z kilkoma nastawniami dysponującymi, lub w przypadku współpracy nowszej nastawni przekaźnikowej ze starszymi nastawniami mechanicznymi lub elektromechanicznymi. Nastawnie wykonawcze z urządzeniami przekaźnikowymi należą do rzadkości.

pulpit nastawczy przy blokadzie stacyjnej z drugą nastawnią dysponującą
W przypadku współpracy dwóch nastawni dysponujących blokada stacyjna ogranicza się do dawania zgód na przebiegi wjazdowe na wspólne tory stacyjne. Na pulpicie nastawni nastawiającej przebieg obok toru stacyjnego umieszczany jest przycisk żądania zgody Żz powodujący zapalenie się światłem migowym lampki kontrolnej żądania zgody w drugiej nastawni. Danie zgody odbywa się poprzez wciśnięcie przycisku Dz, co powoduje wzbudzenie przekaźnika Dz (dania zgody) w obwodzie kontrolującym warunki dania zgody, utwierdzenie dania zgody (odwzbudzenie przekaźnika Uz) i wzbudzenie przekaźnika Oz (otrzymania zgody) w drugiej nastawni. Obwody przekaźnika Dz oraz Uz (utwierdzenia zgody) działają na zasadach podobnych do obwodu sygnałowego i utwierdzającego. Otrzymanie zgody sygnalizowane jest lampką kontrolną, a zestyki przekaźnika Oz włączane są do obwodów sygnałowych semaforów uzależnionych od otrzymania zgody. Zwrot zgody następuje samoczynnie po zwolnieniu przebiegu lub poprzez wyciągnięcie przycisku Żz w nastawni która otrzymała zgodę, ale jeszcze jej nie wykorzystała. Nastawnia dająca zgodę może ją doraźnie odwołać używając plombowanego przycisku zz, który powoduje wzbudzenie przekaźnika Uz oraz odwzbudzenie Dz/Oz. Żądanie zgody ma charakter jedynie informacyjny może nie być stosowane.

Przy współpracy nastawni dysponującej z urządzeniami przekaźnikowymi z nastawnią wykonawczą, stan urządzeń w jej okręgu pokazywany jest w sposób uproszczony. Na ogół powtarzane są sygnały zezwalające na jazdę pociągową i zastępcze, nie są powtarzane sygnały manewrowe i położenia zwrotnic. Oprócz blokady stacyjnej dla przebiegów pociągowych stosuje się nakazy na wyświetlenie sygnału zastępczego przez nastawnię wykonawczą, dawane przyciskami DnSz i sygnalizowane lampkami kontrolnymi przy przyciskach sygnałów zastępczych.

Nastawianie przebiegowe

Na kilku dużych stacjach z urządzeniami typu E zastosowano nastawianie przebiegowe. Obwody nastawiania przebiegowego są obwodami dodatkowymi, współpracujacymi ze standardowymi obwodami urządzeń typu E. W trybie nastawiania przebiegowego nastawianie przebiegu odbywa się po obsłużeniu przycisku sygnałowego i dodatkowego przycisku adresowego, umieszczanego przy torze docelowym. Powoduje to wzbudzenie przekaźników St+ i St- zwrotnic, powodujących przestawienie ich do odpowiednich położeń, po czym następuje utwierdzenie przebiegu i wyświetlenie sygnału zezwalającego.