Urządzenia typu JZH-111

Zblokowany system urządzeń stacyjnych typu JZH-111 (IZH-111, E2) zaczął być produkowany i wprowadzany na PKP na licencji kupionej od firmy LM Ericsson w latach 70, wraz z samoczynną blokadą liniową typu JZB-111. Miał być on docelowo podstawowym typem urządzeń stacyjnych stosowanych na PKP, jednak z uwagi na dużą usterkowość i problemy eksploatacyjne nie znalazł szerokiego zastosowania.

Urządzenia typu JZH-111 są urządzeniami przekaźnikowymi, przy czym część elementów zastąpiona została układami elektronicznymi (np. elektroniczne przekaźniki torowe). Urządzenia składają się z fabrycznie montowanych zestawów przekaźnikowych, zwanych blokami. Kilka połączonych ze sobą bloków stanowi tzw. moduł, który realizuje funkcje logiczne oraz kontroluje i steruje dany obiekt (np. zwrotnicę, semafor). Moduły łączone są ze sobą zgodnie ze schematem geograficznym stacji i współpracując ze sobą realizują zależności przebiegowe i inne funkcje. Taka konstrukcja znacznie upraszcza projektowanie systemu dla danej stacji, które sprowadza się do odpowiedniego połączenia i zaprogramowania modułów. Programowanie modułow, które budowane są jako uniwersalne, polega na tworzeniu odpowiednich połączeń w gniazdach programowych i dotyczy m.in. ustalenia zasadniczej drogi w przypadku kilku wariantów przebiegu, prędkości jazdy po zwrotnicy, dróg ochronnych za sygnalizatorem, wyjazdów na tor przeciwny do zasadniczego (wyświetlania wskaźnika W24) itp.

Do obsługi urządzeń używany jest typowy pulpit kostkowy, przy czym sposób sygnalizacji i obsługi różni się względem urządzeń typu E i PB. Pulpit urządzeń JZH-111 jest tzw. pulpitem ciemnym, co oznacza, że lampki kontrolne w stanie zasadniczym są wygaszone. Powtarzacze sygnalizatorów nie posiadają lampki kontrolnej światła zabraniającego, a jedynie zieloną i białą (dla tarcz manewrowych - tylko białą), przy czym usterka żarówki światła zabraniającego sygnalizowana jest miganiem lampki kontrolnej zielonej (względnie białej dla tarcz manewrowych). Szczeliny zwrotnic w stanie zasadniczym są ciemne, a ich położenie pokazywane jest po obsłużeniu przycisku adresowego zwrotnicy, grupowego przycisku podświetlenia zwrotnic, a także przy utwierdzeniu lub zajętości odcinka. Charakterystyczne dla pulpitu urządzeń JZH-111 są przyciski o zmodyfikowanej konstrukcji, umieszczane na środku kostki.

pulpit stacji Rzeszów Główny - urządzenia typu JZH-111 (kliknij aby powiększyć)

Przyciski dzielą się na adresowe, rozkazu oraz specjalne. Przyciski adresowe umieszczone są przy sterowanych obiektach (zwrotnicach, sygnalizatorach, blokadach) i służą do wyboru elementu do sterowania, w tym wyboru początku i końca przebiegu. Przyciski rozkazu umieszczone są w grupie poza obrazem układu torowego i służą do wyboru funkcji dla wskazanego przyciskiem adresowym obiektu (przycisk adresowy i rozkazu wciskane są jednocześnie). Do przycisków specjalnych zalicza się przyciski blokad liniowych, przyciski włączające/wyłączające przetwornice blokowe itp.

Przewidywano ponadto możliwość obsługi urządzeń za pomocą tzw. tastatury, czyli niewielkiego manipulatora na którym umieszczone były przyciski rozkazu oraz przyciski pozwalające na wybór obiektu. W takim rozwiązaniu stan urządzeń pokazywany był na większym planie świetlnym oddalonym od stanowiska operatora. Jest to rozwiązanie wygodne w przypadku sterowania dużymi okręgami nastawczymi, jednak nie zostało zastosowane na PKP.

Zestawienie niektórych modułów systemu

obiekt	nazwa modułu	symbol
semafor wyjazdowy lub drogowskazowy	HSL
semafor wjazdowy	HSLF
tarcza manewrowa	DSL
zwrotnica nastawiana centralnie	CVL
zwrotnica nastawiana lokalnie	LVL
droga ochronna	OLL
skrzyżowanie toru	SKL
powiązanie z sbl typu JZB-111	LBL
powiązanie z blokadą liniową typu C	MBL

schemat połączenia modułów fragmentu przykładowej stacji

schemat połączenia modułów rozjazdów krzyżowych i przejść

Nastawianie zwrotnic

Szczeliny zwrotnic w stanie zasadniczym są ciemne. Utwierdzenie lub zajętość sygnalizowana jest tak samo jak w innych typach urządzeń. Kontrola położenia pokazywana jest podczas wciskania przycisku adresowego zwrotnicy lub po włączeniu podświetlenia grupowym stabilnym przyciskiem. W celu przestawienia zwrotnicy obsługiwany jest jej przycisk adresowy oraz przycisk rozkazu "+" lub "-". Zwrotnice mogą być również nastawiane przebiegowo. Zwrotnice w przejściach nie są ze sobą sprzężone. Obsługując przycisk "STOP" można indywidualnie zamknąć zwrotnicę - wówczas lampka kontrolna obok przycisku zapala się światłem czerwonym, szczeliny zostają podświetlone na stałe i niemożliwe jest przestawienie zwrotnicy. Odwołania zamknięcia dokonuje się przyciskiem "Zw".

W razie rozprucia szczeliny zwrotnicy migają światłem czerwonym. Sygnalizacja rozprucia kasowana jest po doprowadzeniu iglic do jednego z położeń końcowych i obsłużeniu przycisku "RZ". Przestawienie zwrotnicy przy odcinku wykazującym zajętość odbywa się poprzez naciśnięcie (przy wciśniętym przycisku adresu) kolejno przycisku "IZ" oraz "+" lub "-". Na pulpicie nastawczym sygnalizowany może być ponadto niespodziewany brak kontroli położenia poprzez miganie obu szczelin zwrotnicy na biało oraz wykrycie zwarcia doziemnego w obwodach zwrotnicy przy pomocy migającej na czerwono lampki kontrolnej przy przycisku zwrotnicy oraz grupowej lampki kontrolnej "Uziemienie".

Nastawianie przebiegu

W celu nastawienia przebiegu należy przytrzymać przycisk adresowy sygnalizatora początkowego i kolejno wcisnąć przycisk adresowy sygnalizatora końcowego oraz przycisk rozkazu "P" (dla przebiegu pociągowego) lub "M" (dla przebiegu manewrowego). Po wybraniu przebiegu krótkie szczeliny za przyciskiem w kostce powtarzacza sygnalizatora początkowego oraz przed przyciskiem w kostce powtarzacza sygnalizatora końcowego zapalają się światłem białym migowym, a po nastawieniu zwrotnic i utwierdzeniu przebiegu szczeliny wzdłuż drogi przebiegu podświetlone zostają na biało. W przypadku istnienia kilku wariantów przebiegu domyślnie zostaje wybrany wariant zasadniczy, ustalony na etapie projektowania. Dla nastawienia innego wariantu należy indywidualnie ustawić i zamknąć przyciskiem "STOP" zwrotnicę wyznaczającą wariant. Do nastawienia przebiegu składającego się z kilku przebiegów elementarnych (np. przebiegi bez zatrzymania przez stację) wystarczy wybrać początek i koniec przebiegu, a sygnał na sygnalizatorach pośrednich wyświetlony zostanie samoczynnie. W przypadku wariantowej drogi ochronnej, po wybraniu sygnalizatora końcowego a przed wciśnięciem przycisku rozkazu dodatkowo wybrać można wariant drogi ochronnej - w tym wypadku światłem migowym zamiast szczeliny przy przy przycisku semafora końcowego zapali się szczelina przy obsłużonym przycisku drogi ochronnej.

Po wciśnięciu przycisku adresu sygnalizatora początkowego od jego modułu zostaje wysłany sygnał do wszystkich modułów, które mogą stanowić elementy pośrednie lub końcowe przebiegu. Po wybraniu końca przebiegu od ostatniego modułu zostaje przesłany sygnał w kierunku przeciwnym, wyznaczający drogę przebiegu. Kolejno następuje kontrola zajętości odcinków i utwierdzenia modułów (wykluczanie sprzecznych przebiegów) oraz rozpoczyna się samoczynne nastawienie zwrotnic do wymaganych położeń. System samoczynnie wyszukuje moduły, które stanowić mogą ochronę boczną dla nastawianego przebiegu. W następnej fazie następuje utwierdzenie kolejnych modułów w kierunku od końca do początku przebiegu, wraz z modułami zwrotnic (sygnalizatorów) ochronnych - jeżeli ochrona boczna nie została znaleziona, nastawianie przebiegu zostanie przerwane. Na końcu wyświetlany zostaje sygnał na sygnalizatorze początkowym.

Każda zwrotnica i odcinek torowy stanowi osobną sekcję utwierdzonego przebiegu. Po przejeździe pociągu następuje kolejno zwalnianie przejeżdżanych elementów przebiegu. Warunkiem zwolnienia jest zajęcie i zwolnienie odcinka, wygaszenie sygnału oraz zwolnienie utwierdzenia poprzedzającego modułu. W przypadku usterki istnieje możliwość doraźnego zwolnienia przebiegu - w tym celu wciskany jest przycisk adresowy semafora końcowego oraz przycisk rozkazu "Zcz" (zwolnienie czasowe). Po upływie 120 sekund następuje rozwiązanie utwierdzonej drogi przebiegu. Do tego czasu lampka kontrolna obok przycisku sygnalizatora końcowego miga światłem białym. W przypadku przebiegu manewrowego zamiast przycisku "Zcz" obsługuje się przycisk "Zw", a utwierdzenie zwalniane jest bezzwłocznie.

Inne funkcje sygnalizatorów

Wyświetlenie sygnału zastępczego dokonywane jest przyciskiem rozkazu "Sz", względnie "NSz" dla sygnału zastępczego ze wskaźnikiem W24. Sygnał zastępczy wyświetlany jest w czasie trzymania przycisków, a jego wyświetlenie rejestrowane jest licznikiem.

Poprzez użycie przycisku "STOP" możliwe jest indywidualne zamknięcie sygnalizatora, sygnalizowane miganiem na czerwono szczeliny za przyciskiem. W tym stanie sygnalizator wyświetla sygnał "Stój", a wyświetlenie sygnału zezwalającego zostaje uniemożliwione. Zwolnienie zamknięcia sygnalizatora dokonywane jest przyciskiem "Zw". Jeżeli przed zamknięciem wyświetlany był sygnał zezwalający, po zwolnieniu zamknięcia zostanie on ponownie wyświetlony.

Dla wybranych przebiegów przewidziana może być funkcja samoczynności przejazdu przez stację. Jej włączenie dokonywane jest przyciskiem "S", używanym po nastawieniu przebiegu dla semafora początkowego przebiegu. Dodatkowa lampka kontrolna przy powtarzaczu semafora zapala się na biało, a po przejeździe pociągu przebieg pozostaje utwierdzony i po spełnieniu warunków ponownie wyświetlany jest sygnał zezwalający na jazdę. Wyłączenie samoczynności dokonywane jest przyciskiem "Zw".

Lokalna obsługa zwrotnic i rejonów manewrowych

Urządzenia JZH-111 umożliwiają przekazywanie pojedyńczych zwrotnic lub całych rejonów do obsługi lokalnej, co ma zastosowanie przy prowadzeniu manewrów w rejonach w których prowadzenie niezorganizowanych manewrów na miejscu jest bardziej efektywne od centralnego nastawiania przebiegów. Po przekazaniu do obsługi lokalnej zwrotnice nastawiane są miejscowo przez personel manewrowy, przy pomocy tzw. nastawników lokalnych.

Nastawnik lokalny zwrotnicy w rejonie manewrowym

Do przekazania pojedynczej zwrotnicy do obsługi lokalnej służy przycisk "Ln". Jest to możliwe pod warunkiem, że zwrotnica nie jest utwierdzona w przebiegach lub jako ochrona boczna. Przekazanie zwrotnicy do obsługi lokalnej sygnalizowane jest świeceniem się na czerwono lampki kontrolnej przy przycisku zwrotnicy. Rejony manewrowe posiadają własne przyciski adresowe "Rm", a ich przekazanie do obsługi lokalnej przebiega podobnie jak przekazanie pojedynczej zwrotnicy i możliwe jest po nastawieniu do położenia ochronnego zwrotnic lub wykolejnic na granicach rejonu, które zamykane są w tych położeniach. Lampki kontrolne przy przyciskach zwrotnic w rejonie manewrowym obsługiwanym lokalnie świecą się na czerwono. Odwołanie lokalnego nastawiania dokonuje się przyciskiem rozkazu "Zw".

Blokada liniowa

Początkowo przewidywano współpracę urządzeń typu JZH-111 z samoczynną blokadą liniową typu JZB-111, nazywaną również blokadą uniwersalną. Podobnie jak urządzenia stacyjne, blokada JZB-111 zbudowana była z modułów. Charakterystyczną cechą blokady było wyświetlanie przez semafory odstępowe sygnału "Stój" w stanie zasadniczym, zmienianego na zezwalający przy wyjeździe pociągu na szlak. Przesyłane między posterunkami sygnały były sygnałami prądu przemiennego zaszyfrowane w kodzie częstotliwościowym (tzw. kodzie Hamminga). Zmiana kierunku ruchu na szlaku dokonywana była samoczynnie wraz z nastawieniem przebiegu. Ostatecznie jako standardowy typ samoczynnej blokady liniowej przyjęta została blokada liniowa typu Eac. Przy współpracy urządzeń typu JZH-111 z typowymi blokadami liniowymi na pulpicie nastawczym stosowane są dodatkowe przyciski rozkazu odpowiednie do danego typu blokady.