Urządzenia zdalnego sterowania

Urządzenia zdalnego sterowania (zs) umożliwiają sterowanie wieloma posterunkami ruchu przez jednego dyżurnego ruchu, zwanego odcinkowym, z tzw. nastawni zdalnego sterowania (nzs). Kontrolowany okręg może być węzłem kolejowym lub odcinkiem linii kolejowej o długości kilkudziesięciu kilometrów - jego wielkość ograniczona jest w zasadzie jedynie zdolnościami percepcyjnymi operatora. W nastawni zdalnego sterowania może być umieszczone kilka stanowisk dyżurnych ruchu. Pierwszymi urządzeniami zdalnego sterowania były urządzenia bazujące na technice przekaźnikowej, nazywane Dyspozytorskimi Urządzeniami Nastawczymi (DUN). Szlaki wewnątrz okręgu zdalnego sterowania muszą być dostosowane do zdalnego sterowania poprzez wyposażenie w urządzenia kontroli niezajętości torów szlakowych oraz łączności radiowej działającej w całym okręgu. Ponadto, ponieważ na stacjach nie ma personelu ruchu który obserwuje przejeżdżające składy, w torach instalowane są urządzenia detekcji stanów awaryjnych taboru (DSAT), wykrywające m.in. płaskie miejsca na kołach i zgrzane osie z wykorzystaniem kamery termowizyjnej, np. urządzenia ASDEK. Dodatkowo pozwalają one m.in. na pomiar prędkości czy liczby osi. Raporty z takich urządzeń przesyłane są do nastawni i archiwizowane, a w razie stwierdzenia usterek taboru włączany jest alarm.

Terminal systemu ASDEK

Ponieważ odległość urządzeń zewnętrznych od nastawni wielokrotnie przekracza maksymalne odległości możliwe do uzyskania przy normalnej centralizacji urządzeń, konieczne jest zastosowanie dodatkowego ogniwa transmisyjnego. Zależności realizowane są przeważnie na poziomie obsługiwanych posterunków (tzw. obiektów zdalnie sterowanych - ozs), które połączone są poprzez odpowiedni interfejs i sieć transmisyjną z nastawnią zdalnego sterowania. Posterunki mogą być wyposażone w urządzenia przekaźnikowe lub komputerowe różnych typów, współpracujące z systemem zs poprzez odpowiednie interfejsy, dzięki temu można przystosować do zdalnej obsługi istniejące urządzenia (np. przekaźnikowe typu E) bez ingerencji w ich warstwę zależnościową. Na poziomie nzs w pulpicie elektronicznym realizowane mogą być dodatkowe funkcje, takie jak nastawianie przebiegowe lub indywidualne zamknięcia obiektów. Przewidziana może być miejscowa obsługa posterunku zdalnie sterowanego przy pomocy pulpitu miejscowego w nastawni miejscowej, używanego w razie potrzeb ruchowych (np. przy częstych pracach manewrowych) lub przy awarii systemu zdalnego sterowania. Istnieją także systemy w których zależności realizowane są na poziomie nastawni zdalnego sterowania.

Wyposażenie nastawni zdalnego sterowania (LCS Błonie, system WSKR2-ZS1)

Zasada zdalnego sterowania polega na przesyłaniu poleceń nastawczych i meldunków pomiędzy nzs i ozs. Polecenia wprowadzane przez operatora są przekształcane i przesyłane do ozs, gdzie są przekazywane do urządzeń stacyjnych. Kontrola działania urządzeń odbywa się na podstawie meldunków kontrolnych, które przesyłane są z ozs wraz ze zmianami ich stanu. Wyposażenie stanowiska odcinkowego dyżurnego ruchu stanowi zwykle zestaw monitorów i opcjonalnie duży, półkolisty plan świetlny. W starszych urządzeniach stosowano do sterowania niewielki pulpit do wprowadzania adresów obiektów i wybierania poleceń nastawczych (tzw. tastatura), współpracujący z planem świetlnym.

Urządzenia zdalnego sterowania przeważnie powiązane są także z urządzeniami pip. Składają się na nie terminale na stacjach stycznych do okręgu zdalnego sterowania, służące do wprowadzania informacji o pociągach wjeżdżających do okręgu zdalnego sterowania oraz urządzenia w nastawni zdalnego sterowania. Numery pociągów są wyświetlane i mogą być zmieniane przy pomocy pulpitu urządzeń zdalnego sterowania.

Urządzenia WSKR-ZS1

Jednymi z pierwszych urządzeń zdalnego sterowania stosowanych na PKP były urządzenia WSKR-ZS1 (Wieloprocesorowy System Kierowania Ruchem), które pracowały m.in. w okręgu zdalnego sterowania z nzs w Woli Rzędzińskiej, obejmującym 4 posterunki ruchu (Tarnów Wschód, Czarna Tarnowska, Wola Rzędzińska, Grabiny). Wszystkie posterunki w okręgu wyposażone były w przekaźnikowe urządzenia stacyjne typu E oraz sbl typu Ea. W systemie WSKR główny komputer pracuje w systemie operacyjnym OS9 i wspólnie pełni funkcje zs oraz pip. Połączony jest z pomocą telegrafii wielokrotnej typu TgFM z interfejsami do sterowania urządzeniami na posterunkach obsługiwanych zdalnie oraz bezpośrednio z interfejsem do obsługi urządzeń na stacji Wola Rzędzińska, a ponadto z sąsiednimi terminalami pip oraz centrum dyspozytorskim. Poza sterowaniem ruchem obsługiwane są też inne urządzenia, np. ogrzewanie rozjazdów (EOR), alarmy pożarowe/włamaniowe itp. Wyposażenie stanowiska operatora w nzs stanowią trzy monitory - jeden służy do obsługi pip, a dwa pozostałe do zdalnego sterowania (zwykle jeden do wyświetlania obrazu z wybranego posterunku, drugi - obrazu przeglądowego) - a ponadto tabliczka graficzna i klawiatura.

Obraz poglądowy

Obraz przeglądowy

Obsługa i zobrazowanie w systemie WSKR-ZS1 różni się od stosowanego w nowszych systemach. Sygnalizatory pokazywane są w postaci nawiasów - nawias kwadratowy oznacza semafor, nawias okrągły - tarczę manewrową. Po wyświetleniu sygnału zezwalającego kształt semafora zmienia się w nawias ostrokątny i zostaje zaznaczony odpowiednim kolorem (zielony - przebiegi pociągowe, żółty - przebiegi manewrowe).

Tabliczka graficzna (WSKR2-ZS1)

Polecenia do systemu wprowadzane są za pomocą tzw. tabliczki graficznej (digitizera). Jest to specjalna podkładka z rysunkiem układu torowego obejmowanego obszaru wraz z polami wyboru poleceń, współpracująca ze specjalnym wskaźnikiem, służącym do wskazywania pól na tabliczce. Obraz na tabliczce graficznej (w wersji WSKR-ZS1) zawiera:

pola do wyboru obiektów układu torowego (zwrotnic, semaforów itp.),
pola F0..F9 - służące do wybierania poleceń związanych z tymi obiektami,
pola wspólne dla danego ozs:
- nazwa stacji - przełączanie widoku na monitorze,
- Sieć - zasilanie,
- A - agregat,
- N - napięcie nastawcze,
- OW - oświetlenie wskaźników,
- EOR - ogrzewanie rozjazdów,
- Poż - urządzenia sygnalizacji pożaru,
- Wła - urządzenia sygnalizacji włamania,
dodatkowe pola:
- Raport - wyświetlanie zapisu rejestratora,
- Przegląd - przełączanie obrazu przeglądowego i podglądowego,
- Opisy - wyświetlanie opisów obiektów,
- Potw - potwierdzenie wyświetlonej informacji,
- Spec - używane przed wywołaniem polecenia specjalnego,
- Potw. Spec - potwierdzenie wyboru polecenia specjalnego,
- Cofnij - cofnięcie wyboru obiektu.

Po wybraniu obiektu (obiektów) układu torowego jest on zaznaczany na monitorze i wyświetlany jest opis pól F0..F9, służących do wyboru danego polecenia. Przykładowo nastawienie przebiegu odbywa się przez wybór sygnalizatora początkowego, końcowego i wybór pola F2, a przestawienie zwrotnicy przez wybór zwrotnicy i pola F1/F2. Znaczenia poszczególnych pól niektórych obiektów:

Dla semafora:

F1 - Stój,
F2 - Wolna droga,
F3 - Manewr,
F5 - Sz,
F7 - Stop (indywidualne zamknięcie semafora),
F8 - oStop (odwołanie zamknięcia),
F9 - Zwman (doraźne zwolnienie przebiegu manewrowego),
F0 - Zw (doraźne zwolnienie przebiegu pociągowego).

Dla zwrotnicy:

F1 - +,
F2 - -,
F3 - + Iz,
F4 - - Iz,
F5 - wL (przekazanie do lokalnego nastawiania),
F6 - oL (owołanie lokalnego nastawiania),
F7 - Stop,
F8 - oStop,
F9 - Kr.

Przed wywołaniem polecenia specjalnego (np. Sz, Zw, Iz) należy wybrać pole Spec i wskazać jedno z pól F0..F9:

F1 - dPo,
F3 - Iz,
F4 - dKo,
F5 - Sz,
F8 - Włącz nap. (włączenie napięcia nastawczego),
F0 - Zw (zwalnianie przebiegu pociągowego).

Dopiero wtedy może nastąpić wskazanie obiektu i wybór polecenia specjalnego, które dodatkowo należy potwierdzić polem Potw. Spec.